Soyu tükenmiş, tehlikede, kritik, duyarlı… Kırmızı Liste’de yer alan sınıflar ne anlama geliyor?

Dünya Doğayı Koruma Birliği’nin (IUCN) 1964 yılından bu yana her yıl hazırlayıp yayınladığı, dünya üzerindeki canlı popülasyonlarını inceleyen ve tehlike altındaki türleri belirleyen Kırmızı Liste’ye göre şu anda, 41.000’den fazla canlının soyu tükenme tehlikesi altında. Bu rakam, şimdiye kadar tespit edilen türlerin yüzde 28’ine tekabul ediyor.

Kırmızı Liste verilerine göre:

Hem karada hem suda yaşayan hayvanların yüzde 41’i,

Memelilerin yüzde 27’si,

Köpekbalıkları ve vatozların yüzde 37’si,

Kozalaklı ağaçların yüzde 33’ü ,

Kuşların yüzde 13’ü,

Resif inşa eden mercanların yüzde 33’ü,

Sürüngenlerin yüzde 21’i tehlike altında.

Listeye son olarak çizgi filmlerde ve resimli kitaplarda bolca rastladığımız kral kelebeği de eklendi.

Kırmızı Listedeki türler tehlike altında, doğada tükenmiş, duyarlı, düşük riskli gibi sınıflara ayrılıyor. Peki bu sınıflar ne anlama geliyor ve bize o türün popülasyonu hakkında ne söylüyor?

Tükenmiş (EX)

Bir taksonda ait son bireyin de öldüğüne hiç bir makul şüphe kalmadığında o takson Tükenmiş (extinct) oluyor. Taksonun geçmişteki dağılım alanındaki bilinen ve/veya tahmin edilen habitatta, uygun zamanda (günlük, mevsimlik, yıllık) yapılan etraflı taramalar (exhaustive surveys) sonucunda
hiçbir bireyin kaydedilmemesi durumunda takson Tükenmiş sayılıyor. Bu taramalar, türün yaşam döngüsü ve formuna uygun bir zaman aralığında yapılıyor.

Doğada tükenmiş (EW)
Sadece tarımda, tutsak olarak (örn. kafeste) veya geçmiş dağılımının çok dışına yerleştirilmiş popülasyon(lar) halinde yaşadığı bilinen taksonlara doğada tükenmiş (Extinct in the Wild) deniyor. Taksonun geçmişteki dağılım alanındaki bilinen ve/veya tahmin edilen habitatta, uygun
zamanda (günlük, mevsimlik, yıllık) yapılan etraflı taramalar sonucunda hiçbir bireyin kaydedilmemesi durumunda takson doğada tükenmiş sayılıyor. Bu taramalar, türün yaşam döngüsü ve formuna uygun bir zaman aralığında yapılıyor

Kritik (CR)
Eldeki en iyi kanıtlar, taksonun A’dan E’ye kadar ölçütlerden herhangi birini ritik sınıfı için karşıladığını gösteriyorsa, takson kritik (critically endangered) olarak sınıflanıyor, ve bu nedenle neslinin doğada tükenme riskinin aşırı derecede yüksek olduğu kabul ediliyor.

Bir taksonun kritik olarak sınıflanması için gereken ölçütler:

A. Aşağıdakilerden herhangi birine bağlı olarak populasyonda azalma:

1. Son 10 yıl veya 3 kuşakta (hangisi daha uzunsa), geri çevrilebilir VE nedenleri anlaşılmış VE nedenleri sona ermiş olan; gözlenen, hesaplanan, çıkarsanan veya şüphe edilen, en az %90’lık bir azalma. Bu azalmanın temelini aşağıdakilerden hangisinin veya hangilerinin oluşturduğu kaydedilmelidir.
(a) doğrudan gözlem
(b) taksona uygun bir populasyon göstergesi (nüfus endeksi)
(c) yayılış alanı, yaşam alanı ve/veya habitat niteliğindeki azalma
(d) insanlar tarafından avlanan veya hasat edilen miktar veya potansiyel
(e) salınan türlerin, hibritleşmenin, hastalıkların, kirleticilerin, rakip türlerin veya parazitlerin etkisi.

2. Son 10 yıl veya 3 kuşakta (hangisi daha uzunsa), geri çevrilebilir olmayan VEYA nedenleri anlaşılmamış VEYA nedenleri sona ermemiş olan; gözlenen, hesaplanan, çıkarsanan veya şüphe edilen, en az %80’lik bir azalma. Bu azalmanın temelini yukardaki (a)’dan (e)’ye kadar seçeneklerden hangisinin veya hangilerinin oluşturduğu kaydedilmelidir.

3. Önümüzdeki 10 yıl veya 3 kuşak içinde (hangisi daha uzunsa, ama en fazla 100 yıla kadar) gerçekleşeceği öngörülen veya şüphe edilen, en az %80’lik bir azalma. Bu azalmanın temelini yukardaki (b)’den (e)’ye kadar seçeneklerden hangisinin veya hangilerinin oluşturduğu kaydedilmelidir.

4. Geleceği ve geçmişi de içine alan herhangi bir 10 yıl veya 3 kuşaklık (hangisi daha uzunsa; ama gelecekte en fazla 100 yıllık) bir zaman diliminde, geri çevrilebilir olmayan VEYA nedenleri anlaşılmamış VEYA nedenleri sona ermemiş olan; gözlenen, hesaplanan, öngörülen, çıkarsanan veya şüphe edilen, en az %80’lik bir azalma. Bu azalmanın temelini yukardaki (a)’dan (e)’ye kadar seçeneklerden hangisinin veya hangilerinin oluşturduğu kaydedilmelidir.

B. Coğrafi dağılımı, B1’deki (yayılış alanı) VEYA B2’deki (yaşam alanı) VEYA her ikisindeki gibi:

1. Yayılış alanının 100 km2 ’den az olduğu hesaplanır ve aşağıdaki (a)’dan (c)’ye kadar seçeneklerden en az ikisinin doğru olduğu tahmin edilir:
a. Ciddi derecede parçalanmış veya sadece tek bir yerde bulunur.
b. Aşağıdakilerden herhangi birinde, gözlenen, çıkarsanan veya öngörülen bir süregelen düşüş var:
(i) yayılış alanı
(ii) yaşam alanı
(iii) habitatın alanı, yayılışı ve/veya niteliği
(iv) yerlerin veya alt-populasyon sayısı
(v) ergin bireylerin sayısı.
c. Aşağıdakilerden herhangi birinde aşırı dalgalanmalar (iniş-çıkışlar) var:
(i) yayılış alanı
(ii) yaşam alanı
(iii) yerlerin veya alt-populasyonların sayısı
(iv) ergin bireylerin sayısı.

2. Yaşam alanının 10 km2 ’den az olduğu hesaplanır ve aşağıdaki (a)’dan (c)’ye kadar seçeneklerden en az ikisinin doğru olduğu tahmin edilir:
a. Ciddi derecede parçalanmış veya sadece tek bir yerde bulunur.
b. Aşağıdakilerden herhangi birinde, gözlenen, çıkarsanan veya öngörülen bir süregelen düşüş var:
(i) yayılış alanı
(ii) yaşam alanı
(iii) habitatın alanı, yayılışı ve/veya niteliği
(iv) yerlerin veya alt-populasyon sayısı
(v) ergin bireylerin sayısı.
c. Aşağıdakilerden herhangi birinde aşırı dalgalanmalar (iniş-çıkışlar) var:
(i) yayılış alanı
(ii) yaşam alanı
(iii) yerlerin veya alt-populasyonların sayısı
(iv) ergin bireylerin sayısı.

C. Populasyonda 250’den az ergin birey olduğu hesaplanır, ve aşağıdakilerden herhangi biri doğru:

1. Üç yıl veya 1 kuşak (hangisi daha uzunsa, ama gelecekte en fazla 100 yıl) içinde süregelen düşüş en az %25 olarak hesaplanır, VEYA

2. Ergin bireylerin sayısında, gözlenen, öngörülen, veya çıkarsanan bir süregelen düşüş var, VE aşağıdaki (a) veya (b) seçeneklerinden en az biri doğru:
a. Populasyon yapısı için aşağıdakilerden en az biri doğru:
(i) hiçbir alt-populasyonda 50’den fazla ergin birey olmadığı hesaplanır, VEYA
(ii) ergin bireylerin en az %90’ı tek bir populasyonda.
b. Ergin bireylerin sayısında aşırı dalgalanmalar.

D. Populasyon’da 50’den az ergin birey olduğu hesaplanır.

E. Nicel analiz, doğada tükenme riskinin gelecekteki 10 yıl veya 3 kuşak (hangisi daha uzunsa, ama en fazla 100 yıl) içinde en az %50 olduğunu gösterir.

Tehlikede (EN)
Eldeki en iyi kanıtlar, taksonun A’dan E’ye kadar ölçütlerden herhangi birini tehlikede sınıfı için karşıladığını gösteriyorsa, takson tehlikede (endangered) olarak sınıflanıyor ve bu nedenle neslinin doğada tükenme riskinin çok yüksek olduğu kabul ediliyor.

Bir taksonun tehlikede olarak sınıflanması için gereken ölçütler:

A. Aşağıdakilerden herhangi birine bağlı olarak populasyonda azalma:

1. Son 10 yıl veya 3 kuşakta (hangisi daha uzunsa), geri çevrilebilir VE nedenleri anlaşılmış VE nedenleri sona ermiş olan; gözlenen, hesaplanan, çıkarsanan veya şüphe edilen, en az %70’lik bir azalma. Bu azalmanın temelini aşağıdakilerden hangisinin veya hangilerinin oluşturduğu kaydedilmelidir.
(a) doğrudan gözlem
(b) taksona uygun bir populasyon göstergesi (nüfus endeksi)
(c) yayılış alanı, yaşam alanı ve/veya habitat niteliğindeki azalma
(d) insanlar tarafından avlanan veya hasat edilen miktar veya potansiyel
(e) salınan türlerin, hibritleşmenin, hastalıkların, kirleticilerin, rakip türlerin veya parazitlerin etkisi.

2. Son 10 yıl veya 3 kuşakta (hangisi daha uzunsa), geri çevrilebilir olmayan VEYA nedenleri anlaşılmamış VEYA nedenleri sona ermemiş olan; gözlenen, hesaplanan, çıkarsanan veya şüphe edilen, en az %50’lik bir azalma. Bu azalmanın temelini yukardaki (a)’dan (e)’ye kadar seçeneklerden hangisinin veya hangilerinin oluşturduğu kaydedilmelidir.

3. Önümüzdeki 10 yıl veya 3 kuşak içinde (hangisi daha uzunsa, ama en fazla 100 yıla kadar) gerçekleşeceği öngörülen veya şüphe edilen, en az %50’lik bir azalma. Bu azalmanın temelini yukardaki (b)’den (e)’ye kadar seçeneklerden hangisinin veya hangilerinin oluşturduğu kaydedilmelidir.

4. Geleceği ve geçmişi de içine alan herhangi bir 10 yıl veya 3 kuşaklık (hangisi daha uzunsa; ama gelecekte en fazla 100 yıllık) bir zaman diliminde, geri çevrilebilir olmayan VEYA nedenleri anlaşılmamış VEYA nedenleri sona ermemiş olan; gözlenen, hesaplanan, öngörülen, çıkarsanan veya şüphe edilen, en az %50’lik bir azalma. Bu azalmanın temelini yukardaki (a)’dan (e)’ye kadar seçeneklerden hangisinin veya hangilerinin oluşturduğu kaydedilmelidir.

B. Coğrafi dağılımı, B1’deki (yayılış alanı) VEYA B2’deki (yaşam alanı) VEYA her ikisindeki gibi:

1. Yayılış alanının 5000 km2 ’den az olduğu hesaplanır ve aşağıdaki (a)’dan (c)’ye kadar seçeneklerden en az ikisinin doğru olduğu tahmin edilir:
a. Ciddi derecede parçalanmış veya sadece 5 veya daha az yerde bulunur.
b. Aşağıdakilerden herhangi birinde, gözlenen, çıkarsanan veya öngörülen bir süregelen düşüş var:
(i) yayılış alanı
(ii) yaşam alanı
(iii) habitatın alanı, yayılışı ve/veya niteliği
(iv) yerlerin veya alt-populasyon sayısı
(v) ergin bireylerin sayısı.
c. Aşağıdakilerden herhangi birinde aşırı dalgalanmalar (iniş-çıkışlar) var:
(i) yayılış alanı
(ii) yaşam alanı
(iii) yerlerin veya alt-populasyonların sayısı
(iv) ergin bireylerin sayısı.

2. Yaşam alanının 500 km2 ’den az olduğu hesaplanır ve aşağıdaki (a)’dan (c)’ye kadar seçeneklerden en az ikisinin doğru olduğu tahmin edilir:
a. Ciddi derecede parçalanmış veya sadece 5 veya daha az yerde bulunur.
b. Aşağıdakilerden herhangi birinde, gözlenen, çıkarsanan veya öngörülen bir süregelen düşüş var:
(i) yayılış alanı
(ii) yaşam alanı
(iii) habitatın alanı, yayılışı ve/veya niteliği
(iv) yerlerin veya alt-populasyon sayısı
(v) ergin bireylerin sayısı.
c. Aşağıdakilerden herhangi birinde aşırı dalgalanmalar (iniş-çıkışlar) var:
(i) yayılış alanı
(ii) yaşam alanı
(iii) yerlerin veya alt-populasyonların sayısı
(iv) ergin bireylerin sayısı.

C. Populasyonda 2500’den az ergin birey olduğu hesaplanır, ve aşağıdakilerden herhangi biri doğru:
1. Beş yıl veya 2 kuşak (hangisi daha uzunsa, ama gelecekte en fazla 100 yıl) içinde süregelen düşüş en az %20 olarak hesaplanır, VEYA

2. Ergin bireylerin sayısında, gözlenen, öngörülen, veya çıkarsanan bir süregelen düşüş var, VE aşağıdaki (a) veya (b) seçeneklerinden en az biri doğru:
a. Populasyon yapısı için aşağıdakilerden en az biri doğru:
(i) hiçbir alt-populasyonda 250’den fazla ergin birey olmadığı hesaplanır, VEYA
(ii) ergin bireylerin en az %95’i tek bir populasyonda.
b. Ergin bireylerin sayısında aşırı dalgalanmalar.

D. Populasyon’da 250’den az ergin birey olduğu hesaplanır.

E. Nicel analiz, doğada tükenme riskinin gelecekteki 20 yıl veya 5 kuşak (hangisi daha uzunsa, ama en fazla 100 yıl) içinde en az %20 olduğunu gösterir.

Duyarlı (VU)
Eldeki en iyi kanıtlar, taksonun A’dan E’ye kadar ölçütlerden herhangi birini duyarlı sınıfı için karşıladığını gösteriyorsa, takson duyarlı (vulnerable) olarak sınıflanıyor, ve bu nedenle neslinin doğada tükenme riskinin yüksek olduğu kabul ediliyor.

Bir taksonun tehlikede olarak sınıflanması için gereken ölçütler:

A. Aşağıdakilerden herhangi birine bağlı olarak populasyonda azalma:

1. Son 10 yıl veya 3 kuşakta (hangisi daha uzunsa), geri çevrilebilir VE nedenleri anlaşılmış VE nedenleri sona ermiş olan; gözlenen, hesaplanan, çıkarsanan veya şüphe edilen, en az %50’lik bir azalma. Bu azalmanın temelini aşağıdakilerden hangisinin veya hangilerinin oluşturduğu kaydedilmelidir.
(a) doğrudan gözlem
(b) taksona uygun bir populasyon göstergesi (nüfus endeksi)
(c) yayılış alanı, yaşam alanı ve/veya habitat niteliğindeki azalma
(d) insanlar tarafından avlanan veya hasat edilen miktar veya potansiyel
(e) salınan türlerin, hibritleşmenin, hastalıkların, kirleticilerin, rakip türlerin veya parazitlerin etkisi.

2. Son 10 yıl veya 3 kuşakta (hangisi daha uzunsa), geri çevrilebilir olmayan VEYA nedenleri anlaşılmamış VEYA nedenleri sona ermemiş olan; gözlenen, hesaplanan, çıkarsanan veya şüphe edilen, en az %30’luk bir azalma. Bu azalmanın temelini yukardaki (a)’dan (e)’ye kadar seçeneklerden hangisinin veya hangilerinin oluşturduğu kaydedilmelidir.

3. Önümüzdeki 10 yıl veya 3 kuşak içinde (hangisi daha uzunsa, ama en fazla 100 yıla kadar) gerçekleşeceği öngörülen veya şüphe edilen, en az %30’luk bir azalma. Bu azalmanın temelini yukardaki (b)’den (e)’ye kadar seçeneklerden hangisinin veya hangilerinin oluşturduğu kaydedilmelidir.

4. Geleceği ve geçmişi de içine alan herhangi bir 10 yıl veya 3 kuşaklık (hangisi daha uzunsa; ama gelecekte en fazla 100 yıllık) bir zaman diliminde, geri çevrilebilir olmayan VEYA nedenleri anlaşılmamış VEYA nedenleri sona ermemiş olan; gözlenen, hesaplanan, öngörülen, çıkarsanan veya şüphe edilen, en az %30’luk bir azalma. Bu azalmanın temelini yukardaki (a)’dan (e)’ye kadar seçeneklerden hangisinin veya hangilerinin oluşturduğu kaydedilmelidir.

B. Coğrafi dağılımı, B1’deki (yayılış alanı) VEYA B2’deki (yaşam alanı) VEYA her ikisindeki gibi:

1. Yayılış alanının 20.000 km2 ’den az olduğu hesaplanır ve aşağıdaki (a)’dan (c)’ye kadar seçeneklerden en az ikisinin doğru olduğu tahmin edilir:
a. Ciddi derecede parçalanmış veya sadece 10 veya daha az yerde bulunur.
b. Aşağıdakilerden herhangi birinde, gözlenen, çıkarsanan veya öngörülen bir süregelen düşüş var:
(i) yayılış alanı
(ii) yaşam alanı
(iii) habitatın alanı, yayılışı ve/veya niteliği
(iv) yerlerin veya alt-populasyon sayısı
(v) ergin bireylerin sayısı.
c. Aşağıdakilerden herhangi birinde aşırı dalgalanmalar (iniş-çıkışlar) var:
(i) yayılış alanı
(ii) yaşam alanı
(iii) yerlerin veya alt-populasyonların sayısı
(iv) ergin bireylerin sayısı.

2. Yaşam alanının 2000 km2 ’den az olduğu hesaplanır ve aşağıdaki (a)’dan (c)’ye kadar seçeneklerden en az ikisinin doğru olduğu tahmin edilir:
a. Ciddi derecede parçalanmış veya sadece 10 veya daha az yerde bulunur.
b. Aşağıdakilerden herhangi birinde, gözlenen, çıkarsanan veya öngörülen bir süregelen düşüş var:
(i) yayılış alanı
(ii) yaşam alanı
(iii) habitatın alanı, yayılışı ve/veya niteliği
(iv) yerlerin veya alt-populasyon sayısı
(v) ergin bireylerin sayısı.
c. Aşağıdakilerden herhangi birinde aşırı dalgalanmalar (iniş-çıkışlar) var:
(i) yayılış alanı
(ii) yaşam alanı
(iii) yerlerin veya alt-populasyonların sayısı
(iv) ergin bireylerin sayısı.

C. Populasyonda 10.000’den az ergin birey olduğu hesaplanır, ve aşağıdakilerden herhangi biri doğru:

1. On yıl veya 3 kuşak (hangisi daha uzunsa, ama gelecekte en fazla 100 yıl) içinde süregelen düşüş en az %10 olarak hesaplanır, VEYA

2. Ergin bireylerin sayısında, gözlenen, öngörülen, veya çıkarsanan bir süregelen düşüş var, VE aşağıdaki (a) veya (b) seçeneklerden en az biri doğru:
a. Populasyon yapısı için aşağıdakilerden en az biri doğru:
(i) hiçbir alt-populasyonda 1000’den fazla ergin birey olmadığı hesaplanır, VEYA
(ii) ergin bireylerin hepsi tek bir populasyonda.
b. Ergin bireylerin sayısında aşırı dalgalanmalar.

D. Populasyon için aşağıdakilerden herhangi biri doğru
1. Populasyon’da 1000’den az ergin birey olduğu hesaplanır.
2. Yaşama alanı çok dar (tipik olarak 20 km2 ’den az) veya yer sayısı az (tipik olarak 5 veya daha az) olduğu için insan etkinliklerine veya stokastik etkilere açık ve dolayısıyla çok kısa zamanda Kritik hatta Tükenmiş sınıfına girebilir.

E. Nicel analiz, doğada tükenme riskinin gelecekteki 100 yıl içinde en az %10 olduğunu gösterir. 

Tehdite yakın (NT)
Ölçütlere göre değerlendirildiğinde kritik, tehlikede veya duyarlı sınıflarına girmeyen, fakat bu ölçütleri karşılamaya yakın olan veya yakın gelecekte tehdit altında olarak tanımlanma olasılığı olan bir takson tehdite yakın (near threatened) olarak sınıflandırılıyor.

Düşük riskli (LC)
Ölçütlere göre değerlendirildiğinde kritik, tehlikede veya duyarlı sınıflarına girmeyen bir takson düşük riskli (least concern) olarak sınıflandırılıyor. Geniş yayılışlı ve nüfusu yüksek olan taksonlar bu sınıfa giriyor.

Kaynaklar:
Red List
IUCN KIrmızı Liste Sınıfları ve Ölçütleri