Sonbahar kokularını nereden, nasıl alıyoruz?
Birçok insan, yılın bu zamanlarında ortaya çıkan belirli bir kokudan bahseder. Bazıları havada melankoli kokusu olduğunu söylerken, bazı insanlar havanın toprak koktuğunu iddia eder. Sonbaharın kokusu, azalan gün ışığının habercisi olduğu kadar duygusal bir değişime de işaret edebilir. Sonbaharın gelişiyle ilgili ne hissederseniz hissedin, muhtemelen kokunun bunda şaşırtıcı derecede büyük bir rolü vardır ve koku alma duyusu, hafızayla diğer duyulardan çok daha yakından bağlantılıdır.
Peki nereden geliyor bu sonbahar kokusu?
Günler kısaldıkça ve gelen güneş ışınları azaldıkça, ağaçlar ve diğer bitkiler kışa hazırlanmaya başlar. Ancak memelilerin aksine bitkiler kışın üst katmanlarını kalınlaştırmaktansa fazladan katmanlarını dökerler.
Yapraklar, fotosentez süreci boyunca bitki için gıda yani glikoz üretirler. Her seferinde altı karbon dioksit ve altı su molekülü alırlar ve biraz güneş ışığı ile birleştirerek glikoz ve altı oksijen molekülü oluştururlar. Bitkiler böylece solunabilir oksijen üreterek havayı da temizler. Ancak bu reaksiyon bitki için enerji üretse de, sürekli olarak yapılması çok fazla enerji gerektirir.
Sonbaharda, gıda üretmek için gereken enerji, bitkinin kendisi tarafından sağlanan enerjiden daha ağır bastığında, yapraklara artık ihtiyaç kalmaz ve ağaçlar yapraklarını döker.
Yapraklar düştüğünde ölürler. Son nefeslerini verirken stoma adı verilen küçük deliklerden her türlü gazı dışarı solurlar. Salınan bu bileşikler arasında, bitkileri kaplayan yağlarda yaygın olarak bulunan maddeler olan terpen ve izoprenoidler bulunur. Bu maddeler havaya sonbahar kokularını salar.
Türkiye’nin doğal bitki örtüsünde bulunmasa da özel bahçe ve arboretumlarda yetiştirilen katsura ağacının yaprakları, havaya pamuk şekeri benzeri bir aroma veren maltol adı verilen özel bir bileşik salgılar.
Hava sıcaklığındaki ve nemdeki düşüş, aynı zamanda, çürüyen çöp gibi kokuların burun deliklerimizi doldurduğu yaz mevsiminin aksine, bu doğal mevsimsel kokulara parlama anı verir. Hava ne kadar sıcak ve nemliyse, o kadar aromatik molekülleri tutabilir ve bu moleküller o kadar hızlı hareket eder. Sıcak bir çöp yığınının soğuk bir çöp yığınından çok daha kötü kokmasının ve taze pişmiş kurabiyelerin kokusunun karşı konulmaz olmasının nedeni budur.
Havadaki kokuların oluşumu mevsimlere göre de değişir. Bir şehirde yaşıyorsanız, yaz aylarında benzin ve dumanlı sokak yemekleri kokusunu sıklıkla alırsınız. Sıcaklık düşer düşmez, bu kokular daha az yoğun hale gelirken, diğerleri -çürüyen yaprakların veya olgunlaşmış meyvelerin kokusu- artmaya başlar.
Bunun yanında mevsim geçişlerinde aldığımız kokuların psikolojik bir boyutu da vardır. Koku psikolojisi uzmanı Rachel Herz, Radiolab’a verdiği demeçte, “Koku, duygusal ve fiziksel olarak gördüğümüz, duyduğumuz ve hissettiğimiz şeylerin birleşimidir,” diyor. Anneannenizin kokusu, sürdüğü parfümün, pişirdiği yemeklerin ve onunla ilgili anıları tetikleyen diğer işitsel ve görsel ipuçlarının bir karışımı olabilir.
Aynı anneannenizde olduğu gibi, mevsimlerin kokusunun da güçlü bir psikolojik bileşeni bulunuyor. Nörolog Alan Hirsch, Discovery News’e yaptığı açıklamada, koklamayı umduğumuz şeyin aslında kokladığımız şey üzerinde büyük etkisi olduğunu söylüyor.
Hirsch, “Aldığınız koku, onu sevip sevmediğinizi ve ne olarak algıladığınızı etkiler,” diyor. “Yani, kışın dışarı çıkmaya, karlı havada ateş kenarında bulunmaya veya kestane kokusu almaya alışıksanız, aldığınız farklı kokuları da böyle yorumlayacaksınız.”
Farklı “sonbahar kokularının” oranı ve bunlarla ilişkilendirdiğimiz ipuçları, hayatımızı nerede ve nasıl yaşadığımıza bağlı olarak da değişebilir. Sonbahar sizin için sıcak şarap mı demek yoksa sıcak çikolata mı? Evde mum ışığında oturmaktan mı hoşlanırsınız yoksa kuru yapraklar üzerinde yürüyüş yapmaktan mı?
Sonbahar gelenekleriniz ne olursa olsun, alışkanlıklarınız dünyayı nasıl algıladığınızı etkilerler. Bu nedenle, iki insanın mevsimlerin kokusunu aynı şekilde almadığını söylemek muhtemelen doğrudur.
