Karbon Emisyonları Işığında Kalori ve Protein İhtiyacımız

Gecen haftaki füzyon yazımda tokamak ve döteryum kelimelerini kullanmamın üstüne aynı zamanda yakın da arkadaşım olan sevgili bir okur bana eleştirel tonda bir mesaj gönderdiği için ben de bu hafta daha dünyevi ve elle tutulur, gözle görülür bir konuda yazmaya karar verdim. 

Ama öncesinde bu kelimeleri çok açıklamadan kullanmamı eleştiren okuruma geri bildirim için teşekkür etmek ve açıklamak isterim. Kendim de iklim dünyasında hevesle sürekli yeni şeyler öğrenmekte olan biri olarak yazarken her bilgi ve ilgi seviyesinden okurun okuduğunu hayal edip dikkatli yazmaya özen gösteriyorum. Ayrıca ilgi sürelerinin kısaldığı sosyal medya devrimizde yazıyı çok uzatmamak için ve yer kaygısından çok detaya girmemeye çalışıyorum. Ama madem tokamak soruldu: bu Rusça bir kelime. İlk tokamaklar Sovyet bilim insanları 1950’li yıllarda füzyon çalışmalarında plazmayı kontrol altında tutan mıknatıs teknolojilerini geliştirirken kullanıldı. Son olarak, evet, döteryum diye bir şey var, hidrojenin stabil izotoplarından biri. Ben de yeni öğrendim.

Yeri gelmişken bir kaç hafta önceki Tesla yazıma gelen bir başka yoruma da değineyim. Tesla’nın piyasa değerinden bahsederken yapay zekadan bahsetmemem not edilmiş. Yazıda elektrikli araba ve pil teknolojileri üzerine odaklandım ama sonuçta sürücüsüz araba teknolojisi yapay zeka ile çalışıyor ve yakın gelecekte sokaklarımızda çok daha fazla sürücüsüz araba göreceğiz. Dünyada her sene araba kazalarından 1.3 milyondan fazla insan hayatını kaybediyor. Üstüne milyonlarca da yaralanan var. Bu kazaların birçoğuna sürücü hatası sebep oluyor. Sürücüsüz arabalar yapay zeka kullanarak bu kaza adedini çok aşağılara çekebilirler. Ben sürücüsüz araba konusunda yolda yoga yaparken kahve demleyebilmek gibi detaylardan çok bu konuda heyecanlanıyorum. Tesla da Autopilot teknolojisiyle bu devrimde büyük bir rol oynayabilir. Ayrıca yapay zeka teknolojisini sadece arabalarda değil hayatimizin birçok başka yerinde de daha çok kullanacağımızı varsayarsak piyasanın Tesla’ya bu potansiyel liderlik rolü için de bir değer eklediği doğrudur. Bu dikkatli okura da teşekkür ederim. 

Gıda global karbon emisyonlarının dörtte birine sebep

Şimdi bugünün konusuna gelelim. Hem elle tutulur ve gözle görülür, hem de ağızla çiğnenir ve mideye atılır bir konuda yazacağım: gıda. Gıda global karbon emisyonlarının dörtte birine sebep olduğu için bu sayıyı azaltmanın yollarını düşünürken yine Mike Berners-Lee’den esinlenelim. Gıda konusunda derin çalışmaları var, bunları hem önceden yazdığım B Gezegeni Yok hem de Muz Ne Kadar Kötüdür? kitaplarında detaylı anlatıyor. Global seviyede her gün dünyadaki her insan için 5,940 kalori mahsul üretiyoruz. Oysa averaj insanın sağlıklı kalabilmek için tüketmesi gereken miktar 2,350 kalori. Demek ki dünyada açlık olmamalı, değil mi? Cevabını ne yazık ki bildiğimiz için bu iki sayı arasında neler oluyor ona bir bakalım. 

İlk önemli nokta, global averaj bölgeler arasındaki farkı göz ardı ediyor. Kuzey Amerika’da kişi başı ihtiyacın sekiz katı kadar gıda üretiliyor, Avrupa’da dört katı, Sahara-altı Afrika’da sadece bir buçuk katı. İkinci önemli nokta, insan başı üretilen 5,940 kalori mahsulün tarladan mideye yolculuğunda başına gelenler. Bu miktarın 340 kalorisi hasat bile edilmiyor. Bunun kalite standartları veya üretim verimsizliği gibi çeşitli sebepleri olabilir. Üstüne bir 330 kalori daha depolama aşamasında ziyan ediliyor, bu da daha çok gelişmekte olan ülkelerde kuru ve düzgün depo olmayan yerlerde yaşanıyor. 

Geriye kalan 5,270 kalorilik insanların tüketebileceği mahsulün 1,740 kalorisi hayvan gıdası olarak tüketiliyor. 810 kalori biyoyakıt için kullanılıyor, 200 kalori yeniden ekim ve diğer ticaret kayıpları olarak gidiyor. Bunları çıkartıp üstüne hayvan gıdası olarak tüketilen mahsulün 590 kalori hayvan eti olarak geri geldiğini eklersek (burada hayvan gıda aritmetiğini biraz açmamız lazım: bu 590 kalori et için hayvanlar 1,740 kalori bizim yetiştirdiğimiz mahsulün üstüne bir de 3,810 kalori de ot ve mera tüketiyorlar) insan tüketimi için 3,110 kalori gıda üretmiş oluyoruz. 

Ama burada da ziyan son bulmuyor. 320 kalori işleme ve dağıtım süreçlerinde telef oluyor. Sonra da 260 kaloriyi evsel atık olarak evlerimize satın aldığımız noktadan sonra ziyan ediyoruz. Sonunda geriye kalan 2,530 kalori gıdayı ise tüketiyoruz, yani averaj ihtiyacın 180 kalori üstünü. 

Kaybın yaşandığı her adımda fırsat var. Tekrar sayılarla okurları yormayalım ama özetle, Batı dünyasının kalite standartları tekrar gözden geçirilebilir, üretim verimliliğini arttıracak teknolojik ve diğer yatırımlara önem verilebilir, daha sağlam depolama yatırımları yapılabilir, hayvan eti tüketim miktarı azaltılabilir, dağıtım için tedarik zincirleri ziyanı azaltacak şekilde tasarlanabilir ve tabi ki evsel atik (Batı dünyasında bu %20-30 arası değişiyor) üzerine halk bilinçlendirilebilir.

Madem Türkiye’nin ilk yeşil rehberi ve sürdürülebilir yaşam platformu Yeşilist için yazıyorum, Yeşilist okurlarına pratik tavsiyeler de vermek ve bir kaç daha önemli nokta daha vurgulamak isterim. 

İnsanlık olarak protein tüketmek için hayvan etine ihtiyacımız yok. Hayvan etinden üretilen protein miktarının üç katı proteini hayvanlara besliyoruz. Hem de insanların tüketebileceği soya fasulyesi gibi mahsuller bunlar. Yani sırf protein dengesi olarak bakarsak çok gereksiz bir iş yapıyoruz. Hayvan etinin tadını çok sevdiğimiz için bu gereksiz işi yapmaya ve doğayı tahrip etmeye devam ediyoruz. Özellikle kırmızı et tüketimi konusunda daha önce de yazdık. İnsanın günlük ihtiyacı olan 50 gram protein üretimi için gerçekleşen sera gazı emisyonlarına bakarsak, sığır 25 kilogram, koyun 10 kg, tavuk ve çiftlik balığı 3 kg, yumurta 2 kg. Yani ‘protein almam lazım’ diye düşünürseniz aynı protein miktarını alarak yukarıdaki sayılara göre bazı öğünlerde biftek yerine koyun, tavuk, balık ya da yumurta yiyerek gıda tüketim sera gazı emisyonlarınızı ciddi azaltabilirsiniz.

Balık konusu ayrı bir problem. Dünyada balık tüketimi şu anda sürdürülebilir bir seviyede değil ve hangi okyanusa veya denize bakarsanız endüstriyel seviyede balıkçılığın yarattığı ciddi sıkıntılar var. Dünyada üç milyar insanın temel besin ihtiyacı olarak balık yediğini düşünürsek balıksız denizlerin ekosistem üzerindeki korkunç etkilerinin yanı sıra kötü bir gıda sıkıntısı yaratacağını da düşünmeliyiz.

Berners-Lee’nin hayalinde et ve balık ürünleri ileride çok ender yediğimiz, lüks kategorisine giren ürünler olacak. Kaçınılmaz olarak gezegenimiz için gerçek maliyetini düşünerek fiyatlar artmak zorunda kalacak. Şakası yapılabilecek bir konu değil belki ama Nusret’in hamburger ve biftek fiyatlarına inanamıyoruz, fakat ileride kırmızı et tüketimi için bu fiyatlar bize normal gelebilir. 

Yine yerimiz doldu ve bazı detaylara çok girdik, bazı detaylara hiç giremedik. İklim konusu karmaşık bir konu ve üzerine yazılabilecek çok sayı ve istatistik var. Okur-yazar ilişkisinin en sağlıklısı çift yönlü olanı. İlgi ve dikkat sürelerinin kısaldığı sosyal medya devrimizde haftalık yazılar okunuyor mu, okunuyorsa ne düşünülüyor, yorumlarınız ve eleştirileriniz nedir, bana yazın, merakla bekliyorum.

Fotoğraf: Jakob Cotton